Queda bien poco pa que L'Anguleru nos dexe los regalos más prestosos na nueche de navidá. L'Anguleru viaxa na so barca l'Angulina dende¡l Mar de los Sargazos y entra n'Asturies pel Ríu Nalón. Pues falando de ríos vamos conocer un cachu más d'ellos.

Los ríos son corrientes continues d'agua que nacen nes montañas (regueros y regatos) y desemboquen na mar (ríes). 

ELEMENTOS DE LOS RÍOS

Cauce: llugar per onde percuerre'l ríu

Cursu: ye'l percorríu que van dende'l so nacimientu hasta onde desemboca, onde se mezcla coles agües del mar formando ríes. N'Asturies hai delles, dalgunes perimportantes por mor del ecosistema que formen. Forma deltas pola gran cantdá de sedimentos qu'arrastren y acumulen na desembocadura.

Caudal: ye la cantidá d'agua que lleva un ríu
Réxime: ye la variación que tien el caudal d'un ríu a lo llargo del añu. Un ríu tien réxime regular cuando la variación del so caudal ye pequena y tien un réxime irregular cuando la diferencia ye grande.

LOS FACTORES QU'INFLÚIN NOS RÍOS

Relieve: inflúi nel llargor y na velocidá de l'agua del ríu.

Clima: inflúi nel caudal y nel réxime de los ríos. Los ríos que traviesen zones lluvioses son bien caudalosos y tienen réxime regular. Los ríos que percuerren solo per zones con clima mediterráneu tien réxime irregular.

RÍU PRINCIPAL, AFLUENTE Y CUENCA

Los ríos que desemboquen directamente al mar, como'l Nalón, son ríos principales. Los ríos que van a n'otros ríos llámense afluentes. El territoriu percorríu per un ríu principal y los sos afluentes forma la cuenca. 

L'aguada o vertiente ye'l conxuntu de tierres que los sos ríos, regueros y regatos derramen les sos agües a un mesmu mar. N'España hai tres:

Norte: Cantábrica

Al este y sur l'aguada Mediterránea

Oeste: l'Atlántica

LOS RÍOS D'ASTURIES 

Pertenecen a la vertiente cantábrica porque desemboquen nel Mar Cantabricu y tienen estes característiques:

LES XERES

Vamos facer esti mapa mudu na llibreta de llingua poniendo los ríos onde correspuendan.

En mapes interacitvos didactalia alcontrámonos con estos mapes. Pa poder xugar, gual vos pide que vos rexistreis col corréu ellectrónicu. Depués calca na imaxe y ¡a ver tolo que saber!

RÍOS Y LLITERATURA

Esti ye'l cantar "Rigu Esva" que Llan de Cubel musicalizó cola lletra del poemA de Fernán Coronas "Padre Galo" en 1926, dedicáu a les agues que rieguen el so conceyu. El cantar pertenez al discu "L'otru llau de la mar" espublizáu en 1995

Actividá: completa les raleres coles palabres que falten del cantar, depués vamos pintar el ríu

Más info:

Llan de Cubel

Padre Galo

Festival de Teatru Infantil y Xuvenil n'asturianu organizáu pola asociación Reciella, families pol asturianu col sofitu del Ayuntamientu de Xixón, la Caja Rural y el C.P. Xovellanos onde tienen llugar les representaciones.

PROGRAMA:

Domingu 27 d'avientu, 12.00 hores

Conciertu presentación "Bestiariu"

Miércoles 30 d'avientu, 19.00 hores

Grana de cardamomu d'El Callejón del gato

Sábadu 2 de xineru, 12.00 hores

Arriba'l periscopiu d'Higiénico Papel

Llunes 4 de xineru, 19.00 hores

Xuan Soldáu por Carlos Alba "Cellero"

¿Alcordaisvos?. Si, si esti ye L'Anguleru ye l'encargáu de trayer los regalos a los neños y neñes asturianos la nueche de navidá.

Mou: INDICATIVU
Tiempos: PASÁU (Pretéritu Imperfectu y Pretéritu Indefiníu)
Completamos:

Entamamos otru cantar de XENTIQUINA nuevu: EL CASCOXU, vamos a cantalu xunto colos escolinos y escolines de Xentiquina.

Dende'l grupu mediambiental nos preprararon una escursión a les faldes del Sueve, un Itinerariu medioambiental camín de Fonte Obaya. Equí vais poder ver les semeyes de dalgunos de los cursos del C.R.A La Marina y aprovechando la visita al Centru d'Interpretación del Cordal del Sueve, vamos ver dalgunes curiosidaes qu'escuende la Sierra del Sueve.

El chalaneru ye ún de los cantares tradicionales más populares y conocíos d'Asturies polo que munchos grupos de música tienes la so reellaboración propia del mesmu.

La xera:

Vais tener qu'investigar ente les families (entrugando a los pas y mas, güelitos y güelites, tíos, tíes, etc...) refranes y apuntalos nuna fueya pa traelos a la escuela.

Canor #Argüeru
"Con fabes y sidrina nun fai falta gasolina"
"Métese lo duro pente lo blando y queden los tinguilixinos colgando"
"Lo que torna fríu, torna calor"
"Al que madruga Dios lu ayuda"
"Tosquila buena o mala, a los 15 díes iguala"
Celia y Alicia #Oles
Julio #Oles
"Ande yo caliente, ríase la xente"
"Añu de ñeves, añu de bienes"
Mario #Oles
"Dime con quien andes y diréte quien yes"
"Al que madruga Dios lu ayuda"
"Quien mal anda mal acaba"
"Non por munchu madrugar, amanez más temprano"
"De tal palu, tal astiella"
Nicolás #Oles
"Con fabes y sidrina nun fai falta gasolina"
Carolina- #Oles
Ángel #Oles
"Reunión de pastores, oveya muerta"
"Dixo la ñeve a l xelada: vete hoi que yo voi mañana"
"Quien diz lo que quier, escucha lo que nun quier"
"Dos nun reñen si unu nun quier"
Carla, #Oles
"Al que va de romería pésa-y al otru día"
"Si tien arreglu, s'arreglará. Si nun lo tien, arregalo ta"
Lorena #Oles
"Oveya que berra, bucáu que pierde"
"Non por munchu madrugar amanez más tempranu"
"La llei de la caleya, el que la tira va por ella"
Pablo #Oles
"Amigu d'un día, enemigu pa tola vida"
"Nun hai atayu sin trabayu"
"Yes d'onde paces, non d'onde ñaces"
Igor #Quintes
Nora #Quintes


"lo bien fecho bien paez"
"Agua corriente nun mata xente, agua parada bien pue matala"
Diego #Quintes
"Páñase primero a un mentirosu que a un coxu"
"Al que madruga Dios lu ayuda"
Iván #Quintes

"Agua corriente nun mata xente, agua parada bien puede matala"
Axel #Quintes
"Home pingüín, embusteru y baillarín"
"Predicar nun ye dar trigu"
Unai #Quintes
"A caballu regaláu nun-y mires el dentame"
Emma #Quintes

"Día tres día, selmana al cabu" 
"Más val tarde que nunca"
Iker #Quintes

"Nun hai mal que por bien nun venga" 

Borja #Quintes


"Al platu vendrás arbeyu, si nun ye de xoven ye de vieyu"
"Cola ayuda del vecín, mató mio madre'l gochín"
Yerai #Castiellu
"Cunado'l carru canta, el güé rabia"
María #Castiellu
"Al que madruga Dios lu ayuda"
"Ente padres, fíos y hermanos, que naide meta les manes"
Ana #Castiellu
"Agua cooriente nun mata xente, agua para bien puede matala"
"Algunos quieren el güebu y la ponedora"
"Díxolo Xuan, puntu redondu"
"Fai más el que quier que'l que pue"
Francisco #Castiellu

"Como pexe nel agua"
"De tal palu tal astiella"
Borja #Castiellu

"Entra mayu sal abril, les mayuques van venir"

"Cuando'l Sueve ponga capa, nun dexes la tuya en casa"
"El borrín na montañam de tarde y non de mañana"
"El llocu pol palu y cuerdu"
"Pola Candelera inxértase'l ñisu y la pera"
Aidé #Castiellu
"Les castañes quieren n'agostu cocer y en setiembre beber"
"Agua al mediudía, agua pa tol día"
"Cuando en xineru sientas tronar, aumenta'l graneru y apunta'l payar"
"Hasta'l 40 de mayu, nun te quites el sayu"
"Alcuérdaste de Santa Bárbara cuando truena"
Alba #Castiellu
"Neñu bien criáu a los cinco meses sentáu"
"Almuerza munchu, come más, cena pocu y vivirá"
"La sidra nun arde pero fierve l'alma"
"Amigu d'un día, enemigu pa tola vida"
"L'home probe, al alba en pie: si nun trabaya ve"
"Perrina a perrina fizo'l mio güelu una casina"
Patricia #Castiellu
"Fai más el que quier que'l que pue"
"Lo bien fecho bien paez"
"Navidaes al sol, Pacues al fogón"
"Pal que nun quier ná, tengo yo muncho"
"Flor de febreru nun llega al fruteru"
Irene #Castiellu

"Per tolos Santos nieve pelos cantos"
"Ande yo caliente, ríase la xente"
"Hasta'l cuaretna de mayu nun te quites el sayu"
"En payares cualquier palu prende"
"Añu de nieve añu de bienes"
Martín #Castiellu

"A mal tiempu, bona cara"
"N'abril agues mil, al entrar y al salir"
"Añu de ñeves, añu de bienes"
"En febreru un día al sol y otru al braseru"
"Quien nun se decide, nun pasa'l mar"
"Reunión de pastores, oveya muerta"
"Flor de febreru nun llega al fruteru"
"Quien s'atecha debaxo la fueya, dos veces se mueya"
"Navidaes al sol y en Pascua carbón"
Alex #Castiellu

"Añu de nieves, añu de bienes"
"Quien muncho abarca, poco aprieta"
"A buen entedendor, poque palabres valen"
"Perru lladrador, poco mordedor"
"Priemro se garra a un embusteru, que a un coxu"
"El que nun llora, nun mama"
"Más val tarde que nunca"
Nuria #Castiellu

Fai dos selmanes, dende les fasteres educatives d'inglés y llingua asturiana unvióse una notina a les families, encamentando lo que vien de siguío:

Los nuestros antepasaos celtes, sólo estremaben ente dos estaciones: el branu y l'iviernu. Cuando llegaba la final d'ochobre festexaben el SAMHAIN (que significa ‘el final del branu’) y representaba'l comienzu del iviernu. Acabábase'l tiempu y el final de les colleches y de magar esi día diben dar la bienvenía al Añu Nuevu.

Yera'l momentu del añu nel que los vieyos celtes guardaben los animales y les provisiones pa pasar el duru iviernu que daquella nun yeren como los d'agora. Dende esi día, los díes diben ser más curtios y les nueches más llargues. Los celtes creyíen que na nueche de Samhain (anguaño nueche de les ánimes), los espíritus de los muertos volvían al mundu de los vivos.

Al escurecer de cada 31 d'ochobre (yá 1 de payares pa los celtes, pues el nuevu día entamba cola puesta del sol), la costume yera dexar comía y llabionaes fuera de les sos cases y prender veles p'ayudar a les ánimes a topar el camín hacia la lluz y el descansu xunto al dios Sol (Belenos), nes Tierres del Branu.

Na Nueche de Samain, los vivos y los muertos podíen comunicase. La muria que los separaben desapaecía naquel momentu máxicu. Lo bono yera que los espíritus de los antepasaos podíen aconseyar a los vivos al rodiu'l futuru, pero lo malo yera que tamién se convocaben a los espíritus malos. Poro, los druides mandaben prender fogueres pa espantar a éstos últimos. 

Cola romanización de los pueblos celtes y la posterior evanxelización (col cristianismu esta vixilia pasó a nomase TOLOS SANTOS, n'inglés ALL HALLOW'L EVE), la relixón de los druides llegó a desapaecer, pero'l vieyu Samhain sobrevivió al pasu del tiempu clateniendo gran parte del so espíritu y dalgunos de los sos ritos.

Yá sabeis qu'Asturies ye un llugar máxicu y peles viesques y mates, fontes y caseríos, cases, pueblos, villes y ciudaes podemos alcontrar en delles ocasiones al añu a dalgunu de los personaxes de la MITOLOXÍA ASTURIANA. 

Esta vuelta vamos a presentavos a unos seres mitolóxicos que según les lleendes, son les ánimes asturianes:

Ye un cortexu d'almes en pena, que porten güesos prendíos (como cirios) p'allumase y vistíos con sabanones blanques a mou de túnica. Esto difuntos van en procesión en pena, tamién con veles encendíes na mano anque la mayor parte de les veces son güesos humanos. Van caminando en doble fila onde'l que va abirendo'l cortexu fúnebre suel dir tocando en silenciu una campana.

Estes procesiones salen de los campusantos pa dir visitar a les persones prósimes a morrer, mientres caminen van tocando una campanina y cantando cantares.o suelen amarmullar cuando anda cerca de les güerto:

"cuando yéramos vivos, andábemos a figos, y agora
que tamos muertos, andemos por estos güertos
¡andai, andai, hasta'l tueru la figar!"

"andai de día, que la nueche ye mia"

Pa evitar el peligru de que al pasear pela nueche por si t'atopes de frente cola güetia y pa que nun te lleve consigo, hai una serie de remedios, esti ye'l más famosu:

Métite dientro del círculu y nun mires nin salgas d'él hasta que la güestia pasara o colar como un tiru d'onde tán ellos.

L'oxetivu de la güestia ye llegar a la casa d'unu o una, arrodiala tres veces en completu silenciu y al terminar el ritual, echase a llorar amargamente, apagando les veles pa que l'enfermu muerra de penes y pase entós la so alma a engrosar les files de la güestia, apaeciendo darreú la so imaxe nel ataúd qu'antes portaben vacíu; la ronda suel durar siete noche nes que los vivos namá escuchen llamentos murnios.
Dalgunos grupos asturianos como ye'l casu de Spanta la Xente grupu de música asturianu de L.lena, ficiéron-yos a les almes en pena esti cantar.

N'Asturies, podemos facer nabos o calabaces pa festexar el samain. Nós, vamos facer calabaces de samhaín. En casa pues facelo de verdá, con una calabaza, un nabu, un calabacín.... pa que'l fueu te protexa.

Más info:

Pa saber un pocoñín más:
Equí vos dexamos tamén un artículu prestosu p'ampliar la información:

SAMAIN ANTES QUE HALLOWEEN

Por A. Oscos

Vamos repasar lo que son les sílabes tóniques y les sílabes átones (hai que tar sollertes a les palabres con diptongu ya hiatu, a la hora de desfaceles en sílabes)