L'ANGULERU (Asturies)
¿Alcordaisvos?. Si, si esti ye L'Anguleru ye l'encargáu de trayer los regalos a los neños y neñes asturianos la nueche de navidá.
Antiguamente, mentes la pesca ivernal de l'angula, munchos anguleros emplegaben el sobresueldu de les ganancies pa mercar regalos a los neños.
Vive tol añu na Mar de los Sargazos, cerca d'América, curiando de les anguiles y les angules, hasta que n'iviernu apuerta a Asturies na so llancha L'Angulina na nueche del 24 d'avientu, onde cola angula que pesca merca regalos a los neños y neñes d'Asturies. Entra pel ríu Nalón onde la xente de L'Arena lu reciben tolos años nuna cabalgata. Dempués d'esti recibimientu ye cuando cola pa repartir los regalos, percorriendo tolos ríos, regueros, llagos, fontes y asina dexar nes cases los regalinos pa los neños y neñes, quienes-yos tienen que dexar un gorru de llana al pie del árbol, y si vos apitez, dalgo pa comer.
Los ayudantes del Anguleru
Los ayudantes del Anguleru
Tien ayudantes que son los llendadores del ríu o agavitadores son los lleales ayudantes del Anguleru. Encánguense de recoyer les cartes y repartir xunto a elli, los regalos de navidá. Amás ellos tienen munchu trabayu durante tou l'añu, yá que son los encargaos de portexer los calces de los regueros, regatos, ríos y ríes asturianos, desenvolviendo llavores de llimpieza y repoblamientu. Si quies collaborar con ellos na defensa y caltenimientu de la natura, tú tamién pues llegar a ser una o ún d'ellos. L'Anguleru ta peragradecíu del so llabor y vosotros memsos podeis llegar a ser llendadores o agavitadores de ríu.
O APALPADOR (Galicia)
Ye un personaxe propiu de la nadal gallega, mui esperáu especialmente ente los más pequeñinos y pelos mayores con ganes de tener alcordances de tiempos pasaos.
O Apalpador (tamién conocíu pol nome de Pandigueiro na comarca Tierra de Trive o Apalpa-barrigas), según cuenten los más vieyos de O Courel y Os Ancares (onde ye orixinariu) nos cordales lucenses, que ye un paisanu forníu y tranquilu d'oficiu carboneru que llegaba en navidá, con barbes llargues y roxes y que fuma en pipa. Lleva boina y visti chaquetona de milenta colores y pantalones con remiendos
Según indica la tradición, el carboneru baxa de les montañes a les aldees gallegues la nueche del 24 o 31 d'avientu, onde entra selequino nel cuartu de los más pequeñinos pa toca-yos, con procuru, el banduyu a les neñes y neños y ver si comieron bastantina durante l'añu. Depués de palpa-yos la barriga, deséa-yos que l'añu qu'entra nun pasen fame y amás de regalos de navidá, un puñau de castañes asaes (enantes sólo dexaben castañes, un alimentu perimportante nos duros iviernos de les montañes gallegues).
A día de güei, alcontramos cantares populares rellacionaos con esti paisanu que se canten nes noites de apalpadoiro pa encamentar a les neñes y neños de la llegada del Apalpador y la necesidá de que colen pa la cama:
"Vai-te logo meu ninim/nininha,
marcha agora pra caminha.
Que vai vir o Apalpador
a palpar-che a barriguinha."
L'ESTERU (Cantabria)
Ye un personaxe de la tradición y mitoloxía Cántabra (Udías y Cumilllas, onde algama más popularidá apaeciendo tolos años na Cabalga) y tamién orixinariu de dalgunes partes d'Asturies (Llanes).
Ye un lleñador y maderista, forníu y fuerte, con boina, pipa y barbona (anque, de xemes, en dalgunes versiones, tien barba de pocos díes). Mui bonal ya intelixente que vive peles viesques montañeses, acompañáu siempre del so hachu y muleta xunto al so ayudante, el burru.
Esti montañés-asturianu, dedícase tol añu a valtar madera, sacante en navidá, que ye cuando fai esfuercios pa facer xuguetes yá que ye mui curiosu y amañosu, que depués va regalar a los rapacinos y rapacinas la nueche del 5 de xineru, al empar que los de Reis Magos enllenando d'allegría a toles neñes y neños cántabros añu tres añu.
OLENTZERO (Euskal Herría)
OLENTZERO, OLETZAROl u OLANTZARO ye un personaxe navarru de la tradición navidiega vasca. Trátase d'un carboneru mitolósciu que trai regalos el día de Navidá nos llares de toa Euskal Herría (Euskadi, Nafarroa y País Vascu francés) anque'l so orixe ta en Lesaka (Nafarroa)
Ye un paisanón grandón y fuerte que ta de buen añu porque ye de buen comer y beber, con muncha barriga, esfarrapáu, puercu de carbón, neciu y apostón, poco intelixente que vive sólu nuna cabana nes viesques d'Euskal Herría, ensin vecinos dedicándose a facer carbón vexetal.
En nuechebona, cuando la xente va pa la cama, entra nes sos cases pela chimenea a calecer y poro, pa esi día la chimenea tien que tar bien llimpia. Esa nueche, baxa col sacu enllenu regalos pa trae-yos la gayola a les neñes y neños y los mayores, dexando regalos al que foi buenu durante tol añu y se portaó bien y carbón pal que foi malu y nun se portó bien.
En dalgunos llugares tamién esi día sacaben un monñecu fechu de paya y trapau pa quenalu na plaza y n'otros mazcaritábase um mozu de carboneru y salíen grupos de xóvenes a pidir pol pueblu.
CAGATIÓ / TIÓ DE NADAL (Catalunya)
El CAGATIÓ o TIÓ DE NADAL, un ser mitolóxicu d'aspeutu simpáticu y allegre, suel llegar a los llares catalanes unos 15 díes antes de Navidá pa instalase nel salón. Trátase d'un tueru de madera al que se-y ponen dos pates delantreres y una cara sonriente. Fundamental nel so paxellu son la barretina (el gorru tradicional catalán) y el cobertor, que lu cubre pa que garre fríu.
Los neños tienen d'encargase de la so alimentación nos díes previos a la Navidá, que suel consistir en frutos secos, agua y frutes fresques, comida que va sumir “misteriosamente” cuando los neños nun tean, porque la comería'l cagatió. N'ocasiones los más pequeños dan-y de comer a base de lo que foi sobrando de los sos propios platos, teniendo asina la escusa perfecta pa dexar daqué.
Cuanto más y meyor curien les neñes y neños del cagatió, más arrogante va ser el día de Navidá. Momentos antes de la Nuechebona o'l día de Navidá, según la tradición que siga la familia, los neños averar al cagatió demientres canten un cantar que diz asina:
“Caga tió, cagá torró, i si no cagues, et donaré un cop de bastó”
Hai bien de cantares y tantes variantes como families que siguen la tradición:
"Tió, Tió
Caga torró
D'aquell tan bo
Si no en tens més, caga diners
Si no en tens prou, caga un ou
Caga tió!"
El cantar suel terminar con un golpe secu del cayáu sobre'l cagatió, momentu en que los pas entetienen a los neños y neñes p'asitiar regalos sol cobertor, de normal llambionaes, turrones y barquillos -neules en Cataluña-, auque últimamente y cada vez más, fuéronse incorporando otru tipu de regalos que nun tienen que ver cola tradición.
La función termina cuando'l tió “caga” un oxetu simbólicu, que puede dir dende un diente d'ayu hasta un güevu de pita, pa indicar a les neñes y neños que yá non lo fadrá más hasta'l siguiente añu.
TRONCA / TOZA DE NADAL (Aragón)
Ye una tradición aragonesa en víes de recuperación ya que hoi hai poca xente que la identifica como propia. Sábese que en munchos pueblos se facía en Navidá.
Esta tradición caltiénse nes zones pirenaica más o les contornes más averaes a Catalunya. A la Tronca tamién se la llama ZOCA, CARBONIZO, TORNCADA, TOZA o CORNIZA de Navidá. Esta actividá tamién evolucionó col tiempu n'Aragón, y pasó de ser un ritual de tola familia en nuechebona pa protexer el llar a rellaciónase directamente colos más pequenos de la casa (similar al cagatió catalán)
En tolos casso, l''actu de la Tuera de Navidá empieza siempres cola elección del tueru de madera.
Y como diz la tradición, pal momentu de la bendición utilizaba l'anís o'l ron más fuerte de la casa, que s'arramaba sobre l'estremu de la tronca más cercanu al fueu. Al raspiar l'alcohol les llapaes, el fueu avívase con fuerza por un momentu, causando un atanante efectu pa los neños qu'atendíen con espectación al procesu.
Frases recoyíes pola tradición oral pa bendicir yeren:
“Yo te bendigo nel nome de Dios y nel del neñu Jesús que va nacer esta nueche”
“Tuera y Nadal, yo te bendizco n'o nome d'o Pai, d'o Fillo y d'o Esprito Santu, Amen”.
Y enantes d'echar un bon tragu y santiguar pola protección de la familia.
“Bebe carbonizu, bebe porrón, tu por a boca y yo por o garganchón”
Nun esiste una modalidá única de Toza de Navidá. Mientres qu'en dellos llugares el ritu ye namás de protección y el tochu ye un puramente oxetu simbólicu, n'otros ye tamién una vía pa dar un regalu, llambionaes o carambelos a les neñes y neños aragoneses. Esti tueru tendría de cuntar con un espaciu buecu, meyor si ser por completu. Asina se facilita'l procesu que s'espera de la tuera, esto ye, fai posible'l trucu con un mayor efectu de sorpresa sobre los neños. Esti ritual ye similar al Tió de Nadal Catalán.
Una vegada escoyíu, el tueru hai que ponelu nun llugar destacáu de la casa, a poder ser convenientemente decoráu y siempres col complementu d'un cobertor pa protexer los secretos que guarda. Y tres la bendición, llega'l momentu de pidir. Los neños asítiense enriba o al llau, y dan unos golpes a la TOZA cola mano o con un palu mientres reciten unes llínees a manera d'esconxuru, siempres col oxetivu final de que la TOZA SEYA arrogante.
“Toz la claman buena noche,
dirálo la colazión
y lo tizón de Nadal
que ye nombrado tizón”
Tamién:
“Tronco de Nadal, manda al mayoral que nos dé confites la noche pascual”
N'otros llugares la fórmula ye más cenciella glayando:
“¡caga tronca!”.
Ya incluso pídese-yos daqué concreto, como na frase que se diz pa la faster oriental d'Aragón:
“Tronca de Navidad caga turrons y pixa vi blanc”.
Al igual, que col TIÓ de NADAL, les sorpreses y llambionaes apaecen máxicamente dende dientro de la TOZA como si ésta, en realidá, los cagara. provocando l'allegría y la ilusión de los más pequeñinos y pequeñínes.
Agora tócavos trabayar:
